A.J. Bellamy: Formiranje hrvatskog nacionalnog identiteta : Viševekovni san? 7 Zaključak

Alex J. Bellamy (2003), The formation of Croatian national identity: A centuries-old dream? Manchester and New York: Manchester University Press.

7 Zaključak : Konkurentne tvrdnje o nacionalnom identitetu

U pionirskom (seminal) radu objavljenom 1999. godine, Miša Gleni je pokušao da skicira balkansku istoriju XIX i XX veka. Gleni je istakao da je u 1830. hrvatski nacionalizam počeo oscilaciju između panslavističke, pro-austrijske i anti-srpske orijentacije. On je zaključio da je taj rascep bio rezultat „više kulturnih i civilizacijskih uticaja koji su uticali na Hrvate vekovima [što se] neminovno odrazilo na hrvatski politički nationa- lizam’.1 Glenni tako nudi instrumentalnu procenu (account) hrvatskog nacionalnog identiteta, i slaže se s Gelnerom da nacionalizam stvara nacije, tamo gde nisu postojale.2 On tumači hrvatski nacionalni identitet kao proizvod jednog agresivnog nacionalizma oblikovanog (informed) političkim interesima društvenih elita. Mnogi drugi pisci, uključujući i Ivu Banca, Markusa Tanera i Mirjanu Gross, slažu se sa Glennijem o tome.

Drugi istaknuti pristup hrvatskom nacio- nalnom identitetu je nemodifikovani primordijalizam. Enciklopedijski rad Franje Eterovića i Christophera Spalatina, nacionalističke istorije Iva Perića i Simona Vladovicha, i kulturne istorije Eduarda Kalea sve prate neprekidnu liniju hrvat- ske istorije do antike (antiquiti).3  Ovde su, instrumentalistički argumenti obrnuti: nacionalistički pokreti se shvataju pre kao odraz nacionalnog identiteta nego obrnuto. Štaviše, oni koriste šire razumevanje nacije kojim u većini slučajeva grupne aktivnosti mogu da pruže dokaze o posto- janju prethodnog nacionalnog ili etničkog identiteta. Osim toga, značenje identiteta označeno rečju „Hrvat“ podrazumeva da je on kontinuiran i u suštini nepromenljiv. „Velika podela” u studijama nacionalizma je stoga reprodukovana u studijama o Hrvatskoj. Pokušaji da se razume hrvatski nacionalni identitet imaju tendenciju da artikulišu kako modernizam i tako i prim- ordijalizam u njihovim najpolemičnijim oblicima. Oni koji razmatraju hrvatski nacionalni identitet iz modernističke perspektive reprodukuju taj pristup u njegovom najizrazitijem instrumentalnom obliku. Na primer, David Campbell je predložio da se odnosimo prema proble- mima nacionali- zma i nacionalnog identi- teta ‘kao pitanjima istorije nasilno raspo- ređenim u sadašnjost radi savremenih političkih ciljeva’.4 Campbell je razumeo savremeni hrvatski nacionalni identitet kao sredstvo raspoređeno od strane HDZ radi obezbeđivanja određenih političkih ciljeva. Ovaj pristup nesvesno je u dosluhu sa jednim od centralnih mitova Franjo- izma: idejom da su Tuđman / HDZ i hrvatski narod jedno te isto. Tvrditi da je hrvatski nacionalni identitet proizveden političkom manipulacijom odbacuje mogućnost alternativnih shvatanja i prakse nacionalnog identiteta. To je prihvatanje Franjoističke tvrde da je hrvatski narod homogena zajednica ljudi koji dele uverenja Predsednika.

Na drugoj strani „velike podele“, primordijalizam je reprodukovan u svom najosnovnijem obliku. Za primordialiste, Hrvati su kroz istoriju ujedinjeni od strane zajedničke državnosti koja datira unazad do srednjovekovnog kraljevstva. Simon Vladovich je istorijsku naraciju počeo objašnjavajući „pre-hrvatsku istoriju“ „hrvatskih zemalja” i potom prešao na pokazivanje kako je teritorija ‘hrvatizova- na’ u antici pre nego što je otkrio kako je ta genealogija održavana do danas. Ovi pisci insistiraju da je moguće ući u trag neprekidnoj liniji istorije između savre- mene i drevne Hrvatske. Za njih, hrvatski nacionalizam u 1990 imao je mnogo zajedničkog sa ranijim nacionalističkim pokretima. Ovaj stav, međutim, zavisi od posebnog tumačenja istorije. Naciona- listički pokret u XIX veku i kasniji Ilirski pokret su uglavnom bili kulturni i ekumenski pokreti, dok je srce hrvatske politike bilo u njihovim odnosima sa Austrijom i Mađarskom. Sporazumi iz 1526. i 1102. bili su presudni za podršku linije konti- nuiteta između prošlosti i sadašnjosti, koja je bila centralna za tezu o istorijskoj državnosti. Ovaj stav se ogleda u preambuli Ustava nove države, koja kontinuirano prati liniju hrvatske nacionalne državnosti od srednjovekovnih kraljevstava do današnjih dana. Prema Davidu McCroneu, ‘vremenske sekvence su istaknute, jer ukazuju na besprekorni kontinuitet, čak i na onim istorijskim konjukturama koje bi izgleda nudile sramotu, kao što je fašistički režim 1940-tih.5 Osim toga, značenje hrvatskog identiteta uzeto je neproblema- tično. Bilo je, na primer, malo pažnje posvećeno regionalnom identitetu. Primordialistički pisci, propustili su da zapaze da je relativno do nedavno bilo Hrvata, Slavonaca, Istrijana i Dalmatinaca, od kojih su Hrvati bili samo oni koji su živeli u području kajkavskog dijalekta oko Zagreba.

Bilo da je posmatramo kao modernu ili drevnu, bilo kontinuiranu ili diskontinuiranu, bilo kao homogenu ili iscepkanu, moderna nacija treba da bude koncipirana kao društvena formacija koja deluje na različitim nivoima apstrakcije. Nacionalni identitet je uokviren u apstraktnom smislu; mada ujedinjuje strance u zajednicu, nacija takođe ima odjek (resonance) u lokalnom okruženju. Ovaj odjek zavisi od materijalnih aspekata nacije, prvenstveno od održavanja sa srodstvom sličnih veza u društvenoj praksi. Moj argument nije da je jedan nivo važniji od drugih, nego da nacionalni identitet zavisi od interakcije i međuzavisnosti svakog nivoa apstrakcije (abstraktnih okvira, političkih preduzetnika i društvene prakse).

Modernistički i primordialistički pristupi nacionalnom identitetu su inkompatibilni i opšti (general) u njihovom gledištu (outlook). Oni svode kompleksne procese društvenog stvaranja na nekoliko ‘suštinskih’ faktora. Modernističko procenjivanje formiranja hrvatskog nacionalnog identiteta može biti odbačeno zato što su osećanja nacionalne pripadnosti bila evidentna dugo vremena pre industrijalizacije i modernizacije. Osim toga, do 1990. godine (sa izuzetkom 1941-45) država je imala tendenciju da se mobiliše protiv ideje hrvatskog nacionalnog identiteta radije nego da ga neguje na način predviđen od Gellnera, Hobsbauma i drugih. S druge strane, primordijalizam ne uzima u obzir regionalne raznolikosti i pretposta- vlja da izrazi nacionalnog identiteta imaju uporedivu političku suštinu (salience) i materijalni odjek tokom vremena. Pet tema, razmatranih u nastavku, nude jedan alternativni način razmišljanja o nacionalnom identitetu.

Prvo, one pokazuju odnos između apstraktnih i materijalnih manifestacija nacionalnog identiteta. Različite grupe nude konkurentne definicije nacionalnog identiteta često da bi legitimisali različite političke programe. Ovo je, međutim, dvosmerni proces. Ne samo da postoji proces „odozgo na dole“ političkih preduzetnika koji koriste apstraktne okvire kako bi legitimisali posebne akte, pribegavajući pojmovima zajedničkog identiteta i svrhe, tu je i proces „odozdo na gore” kojim tumačenja nacionalnog identiteta, koja se pojavljuju iz društ- vene prakse, dolaze da obaveste same apstraktne okvire. Izostajanje uvažavanja ovog dvosmernog procesa može se videti u nemogućnosti primordijalista da uzmu u obzir radikal- no različita shvatanja šta znači biti Hrvat i nemogućnosti modernista da objasne zašto su politike identiteta, odobrene od raznih vlada i imperijalnih vladara sve na kraju odbačene.

Drugo, ovih pet tema pokazuju da nacija može imati mnogo različitih značenja u različitim vremenima i mestima. Pored toga, pozivanja na nacionalni identitet ne moraju značiti istu stvar. ‘Hrvatska’ Ljudevita Gaja bila  je veoma različita od one Ante Starčevića. U skorije vreme, koncepcija Franje Tuđmana o tome šta znači hrvatski nacionalni identitet sasvim je drugačija od mnogih opozicionih partija i disidenata. Ovo se, na primer, zapaža u raspravi o odnosima između bosanskih Hrvata i Hrvatske.

Konačno, ovih pet tema skreće pažnju na značaj društvene prakse. Iako je Entoni Smit prepoznao značaj subjektivnih uverenja koja podupiru nacionalni identitet, ni modernizam ni primordijalizam adekvatno ne uzimaju u obzir značaj verovanja i sećanja na formulisanje shvatanja nacionalnog identiteta. Ovo poslednje naročito je teško objasniti kako, kao skorašnja socijalna konstrukcija, nacionalni identitet dospeva da ostvari toliki uticaj na političku imaginaciju. Ponekad se državno sponzorisanom razumevanju nacionalnog identiteta nije verovalo od strane nekih slojeva ciljne grupe, jer je unapred postavljeno shvatanje nacionalnog iskustva u suprotnosti sa dominantnim shvatanjem unutar tih grupa. Ova nespojivost teži da dovede bilo do reinterpretacije nacionalnog identiteta ili do formulisanja alternativnih transnacionalnih, ne-nacionalnih i regionalnih identiteta.

Endnote

1 M. Glenny, The Balkans 1804–1999: Nationalism, War and the Great Powers [Balkan 1804-1999: Nacionalizam, rat i velike sile] (London: Granta Books, 1999), p. 43.

2 E. Gellner, Nations and Nationalism [Nacija i nacionalizam]  (Oxford: Basil Blackwell, 1983), pp. 48–9.

3 E. Kale, Hrvatski kulturni i politički identitet (Zagreb: Pan Liber, 1999).

4 D. Campbell, National Deconstruction: Violence, Identity and Justice in Bosnia [Nacionalna Dekonstrukcija: Nasilje, identitet i pravda u Bosni ] (London: University of Minnesota Press, 1998), p. 86.

5 D. McCrone, The Sociology of Nationalism [Sociologija nacionalizma] (London: Routledge, 1998), p. 50.

 

7 Zaključak : Konkurentne tvrdnje o nacionalnom identitetu (nastavak 2)

Franjoizam kao nacionalizacija nacionalizma

Tokom 1990-ih vlada Hrvatske demokratske zajednice (HDZ) pokušala je da nametne Franjoističko razumevanje hrvatskog nacionalnog identiteta. Ona je propagirala ono što je Rodžer Brubaker, označio  ‘nacionalizacijom nacionalizma „. Za Brubakera, ‘nacionalizacija nacionalizma uključuje tvrdnje u ime „jezgra nacije“ ili nacionalnosti definisane u etnokulturnom smislu, i oštro razlikovane od građanstva u celini. Jezgro nacije on shvata kao legitimnog “vlasnika“ države, koja je zamišljena kao država od i za jezgro nacije.’6 HDZ je pošla od Brubakerovog shvatanja „nacionalizacije nacionalizma“ utoliko što je verovala da su građanstvo i nacija  jedno te isto. Zaista, ona je definisala hrvatsku državu kao državu hrvatskog naroda i delovala u skladu sa tim. U oblasti ekonomije, Franjoizam je proizveo niz politika koje naglašavaju razlike između „zapadnih“ ekonomskih tradicija Hrvatske  i ekonomija ‘Balkanskog’ stila. Kao nuz-produkt toga, međutim, bila je endemska korupcija ugrađena u „dragim kreditima“ (encapsulated by ‘sweetheart loans’) . Franjoizam je bio najuspešniji u oblasti obrazovanja jer je država kontrolisala gotovo sve resurse u toj oblasti. Bila je u stanju da pažljivo kontroliše ono što je predavano, ko je predavao i koji resursi su korišćeni. Tako je Franjoistička poruka preneta hrvatskoj omladini kroz obrazovni sistem. Slično tome, HDZ je bila u stanju da sprovede svoje ideje o hrvatskom jeziku tako što je svoj sopstveni oblik jezika učinila jezikom države i medija.

Stjuart Hol (Stuart  Hall) je tvrdio da kontrola prošlosti deluje kao snažan izvor legitimiteta za one koji pokušavaju da stvore novu budućnost za određenu grupu.7 Kroz Franjoizam, apstraktni okviri teze o istorijskoj državnosti reinterpretirani su kroz istorijske „istine“, slike, simbole i rituale. Međutim, Stjuart Hol je pogrešio kad je implicirao da postoji samo jedna „naracija“ nacionalnog identiteta i istorije. Štaviše, instrumentalistička pretpostavka da su „izmišljene tradicije” u produkciji Franjoizma imale neodoljiv odjek, takođe je pod znakom pitanja. Artikulisanje prošlosti i kooptiranje savremenih društvenih institucija nije uvek dovoljno da proizvede nacionalni identitet i očekivanu političku legitimaciju. Možda je glavni razlog za to sveprisutnost pamćenja. Vredi se pridružiti Tom Nairn-u u navođenju Conor-ovog Krstarenja O’Brien-a po tom pitanju:

“Postoji za sve nas, vremenska zona sumraka, koja seže za generaciju ili dve pre nego što smo se rodili, koja nikada ne pripada sasvim ostatku istorije. Naši stariji su usađivali svoje uspomene u naša sećanja dok nismo dospeli do sticanja nekog smisla kontinuiteta koji prevazilazi i nadmašuje naše individualno biće. Stepen u kojem posedujemo taj osećaj kontinuiteta, i njegov oblik koji dobija – nacionalni, verski ili socijalni – zavisi od naše sopstvene mašte i ličnosti, mišljenja i govorljivosti naših starijih rođaka. Deca, ako su maštovita, imaju moć uključivanja u svoje živote značajnog raspona vremena pre njihovih pojedinačnih rođenja.”8

Ponavljanje pojedinačnog pamćenja u Hrvatskoj 1990-tih značilo je da je oštri raskid od samoupravnog socijalizma ka nacionalističkom konzervativizmu mnogima bio neiskren. Franjoističko insistiranje da je Jugoslavija osiromašila Hrvatsku nije se uklapalo sa percepcijom mnogih ljudi  o ekonomskoj realnosti u 1980 i 1990 godinama. Argument da je Dinamo bilo komunističko i Srpsko ime nije se uklapao sa Bad Blue Bojs-ima, koji su se mogli setiti kada je Dinamo predstavljao Hrvatsku i mahanje Dinamovom zastavom bilo sinonim za lepršanje hrvatske zastave. Insistiranje da ljudi moraju da govore na jedan ili drugi način da bi bili pravi Hrvati, takođe je pokleknulo kada se od ljudi tražilo da promene način na koji su govorili. Pitanja verovanja i sećanja su stoga bila prisutna tokom poslednja tri poglavlja [ove knjige]. Postojao je oštar nesklad  između Franjoističkih zahteva i iskustva društvene prakse. S jedne strane, država je koristila mehanizme normalizacije da sprovede svoju viziju nacionalnog identiteta. Međutim, ispoljena slikanja (Imaginings) nacije (koja su činila fokus poglavlja 3 i 4) dobila su svoj odjek kroz procese internalizacije u društvenoj praksi. Tako “zvanični nacionalizmi” žive zajedno  (cohabit) „sa alternativnim osećanjima zajednice i strukturama osećanja (structures of of feeling)”.9 U mnogim slučajevima u 1990-im, nacionalna kultura artikulisana od HDZ-a i popularna kultura izražavana (experienced) u urbanim centrima u Hrvatskoj uveliko su bili u suprotnosti .

U svom odgovoru na ove izazove, Franjoizam je postao raznolik i konfuzan. Uprkos svim dokazima njihovog patriotizma i njihovih žrtava tokom „Domovinskog rata“ (hrvatsko ime za jugoslovenske ratove sukcesije, 1991- 95), Bad Blue Bojs su od strane hrvatske Vlade ismejani kao „jugo-nostalgičari“ i agenti stranih vlada. Rukovodstvo Crkve stalno je odbijalo da se identifikuje sa interesima jedne nacije i počelo je koristiti moralni autoritet, koji mu je pripisivao Tuđman, za otvoreni napad na HDZ. Zbog stava koji je Franjoizam dodelio Crkvi, HDZ nije bila u stanju da se suprotstavi optužbama Crkve.

Retradicionalizacija i ruralizacija

U kasnim 1980-tim Josip Županov je uveo koncept „retradicionalizacija“. Koncept prati pojavu neo-konzervativne revolucije. Ova revolucija je zasnovana na lokalnom [okviru] i nastoji da preuredi ljudske odnose na srodstvu ili na nivou odnosa licem-u-lice. To je pokušaj da se obnove ‘stare’ društvene tradicije koje je pokorio komunizam. Prema Županovu, delovi hrvatskog društva verovali su da je potrebno izvršiti ‘retradicionalizaciju’ zbog neuspeha jugoslovenskih vlasti da obezbede ekonomske, socijalne i duhovne potrebe ljudi. Iako je postalo jasno da „bratstvo-jedinstvo“ i samoupravni socijalizam nisu uspeli, postojao je posebni nedostatak kredibilnih alternativa, a time i sklonost ka retrospektivi.

Pisci kao što su Branka Baranović i organizacija kao što je OSI insistirali su na tome da je reforma obrazovanja vođena idejom „retradicionalizacije“. To je bila reakcija na modernost i pokušaj da se hrvatski nacionalni identitet ukoreni u pred-modernom. Štaviše, retradicionalizacija je u direktnoj vezi sa Tuđmanovim tumačenjem teze istorijske državnosti. To se ogledalo posebno dobro u konzervativnim i katoličkim ženskim grupama koje su nikle širom Hrvatske ubrzo nakon sloma komunizma. Revolucija retradicionalizacije se takođe hranila u programu fašističke Stranke prava (HSP) iz 1990. godine. Dobroslav Paraga, lider HSP, optužio je Tuđmana da je slab lider i loš Hrvat zbog njegovih ranijih veza sa Savezom komunista: tradicionalni Hrvati, rečeno nam je, nikada nisu prihvatili komunizam ili jugoslovenstvo.

Drugi koncept, korišćen od strane liberalnih intelektualaca, da opiše društvene promene u Hrvatskoj 1990. je bila ‘ruralizacija’.10 Ognjen Čaldarović je tvrdio da je to process koji je urbane centre Hrvatske preobrazio u sela: parohijska, anti-moderna i ektremistička.11 Bila je to, on tvrdi, fizička ruralizacija gradova. Tokom rata bilo je migracija iz sela u gradove i posebno velika migracija bosanskih Hrvata u Zagreb i Split. Ova migracija proizvela je društvene pokrete koji su tražili promenu urbano-kosmopolitskih koncepcija nacionalnog identiteta u metropolama Hrvatske. Prisustvo većeg broja seoskih Hrvata u urbanim centrima ima tendenciju da pogorša ekstremni etnički nacionalizam. Ruralni Hrvati imaju tendenciju da podrže nacionalističke agende HDZ, HSP i konzervativnih katoličkih grupa.

Ruralizacija je izazvala reakcije u urbanim centrima, kao što je pojava Bad Blue Bojs u Zagrebu. Prema Čaldaroviću, u srcu opozicije Bad Blue Bojsa režimu, bila je želja da se sačuva regionalni identitet Zagreba od onoga što su oni videli kao izazov seoskih migranata. Ovo je, Čaldarović tvrdi, značilo pokušaj da se sačuva liberalni, evropski, kosmopolitski način života nasuprot re-traditionalizujućeg konzervativizma ruralnosti. Zaista, Tome Nairn je sugerisao da je Titoistički projekat pokušao da „nametne vrednosti  grada“ kulturi Južnih Slovena.12 Ruralizacija i retradicionalizacija stoga predstavlja odbacivanje Titoističke urbanizacije. Oni su suprotstavljeni urbanom kosmopolitizmu kao „pravi“ hrvatski način života suprotstavljajući se načinu života „izmišljenom“ od Titovog komunizma. Urbana omladina koja je odbila ovaj ruralizovani oblik nacionalnog identiteta, prikazivana je kao neko od „jugo-nostalgičarskih“ degenerika i delikvenata. Urbano-ruralna podela bila je osnovna karakteristika u različitim procenama  hrvatskog nacionalnog identiteta. Bila je to važna razlika (cleavage), na primer, između urbanog crkvenog rukovodstva, koje je odbilo da prihvati HDZ, i ruralnog sveštenstva, koje je otvoreno podržalo HDZ. Politika ruralizacije uplela se i u pitanje jezika, nastojeći da se zabrani upotreba stranih imena za prodavnice u gradovima.

Koncepti retradicionalizacije i ruralizacije nude korisne uvide u debate (contests) o značenju hrvatskog nacionalnog identiteta u 1990-tim. S jedne strane, oni daju obrazloženje Franjoističke retorike i politika koje je ona iznedrila, povezanih, kao što su bile, sa Tuđmanovim tumačenjem teze o istorijskoj državnosti. Međutim, oni takođe pokazuju da su podele vodile preko obično navođenih sukoba između HDZ-a i generalno liberalnije opozicije. Bilo je takođe i ruralno-urbane podele u nacionalnom identitetu. Ovaj rascep najviše se akutno osećao u odnosu prema bosanskim Hrvatima, čije prisustvo u hrvatskim  urbanim centrima i čija politička elita izazivaju veliku odbojnost i sumnju.

Endnote

6 R. Brubaker, Nationalism Reframed: Nationalism and the National Question in the New Europe (Cambridge: Cambridge University Press, 1996), p. 5.

7 S. Hall, ‘Ethnicity: identity and difference’, in G. Eley and R. G. Suny (eds), Becoming National: A Reader (Oxford: Oxford University Press, 1998), pp. 339–49.

8 T. Nairn, Faces of Nationalism: Janus Revisited (London: Verso, 1997), p. 15.

9 S. Radcliffe and S. Westwood, Remaking the Nation: Place, Identity and Politics in Latin America (London: Routledge, 1996), pp. 14–15.

10 See J. Allcock, Explaining Yugoslavia (London: C. Hurst and Co., 2000).

11 Author’s interview with Ognjen Čaldaroviç, Professor of Sociology at the University of Zagreb, 14 September 1999.

12 Nairn, Faces of Nationalism, p. 108.

 

Glava 7 Zaključak (nastavak 3)

Različiti izvori opozicije

Opozicija Franjoizmu dogodila se na svakom mestu gde je postojala razlika (disjuncture) između Franjoističkog viđenja hrvatskog nacionalnog identiteta i koncepcija identiteta koje su bile internalizovane putem društvene prakse. Prve i najočiglednije neuravnoteženosti bile su suprotstavljene nacionalne naracije artikulisane od strane političkih partija i intelektualaca-disidenata. Opozicione stranke su napale Franjoizam iz različitih uglova: desničarskih i neo-fašističkih, liberalnih, centrističkih i socijalističkih. Neo-fašisti su, na primer, optužili HDZ za pogrešno tumačenje prave prirode hrvatskog nacionalnog identiteta. Većina organizovane opozicije Franjoizmu, međutim, nastala je iz socijalističkih i liberalnih političkih stranaka. Ona je bila sklona da prihvati tezu istorijske državnosti koja je činila jezgro Franjoističkog narativa. Međutim, ona je koristila okvire teze istaknute radi osvetljavanja načina na koje je hrvatski nacionalni identitet bio istorijski povezan sa Centralnom Evropom. Ona je optužila Tuđmana za balkanizaciju Hrvatske i pozvala je Hrvate da vrate svoj pravi centralno Evropski identitet i glasaju za liberalno demokratske promene.

Najradikalniji javni izazovi Franjoističkom razumevanju nacionalnog identiteta u 1990-tim došli su od disidentskih intelektualaca. Banac je tvrdio da, u pokušaju da bude sve svim Hrvatima, Franjoizam nije uspeo da ostvari svoj centralni cilj i umesto toga postao je deformisan i nekoherentan.13 On je ponudio kontra-interpretaciju teze istorijske državnosti i predložio da se pojmovi kao što su državljanstvo i različitost stave u prvi plan. On je optužio Franjoizam da nudi jednostrano i nedvosmisleno ograničen pogled na hrvatske političke tradicije.

U prethodna dva poglavlja identifikovano je nekoliko oblasti u kojima Franjoizam nije uspeo da njegova naracija bude internalizovana u društvenoj praksi. Opozicija koja je ovo iznedrila došla je iz neizvesnih i raznovrsnih društvenih praksi. Slučaj koji se isticao bio je onaj Bad Blue Bojsa. Zagriženi nacionalisti, skinhedsi, dobrovoljci za hrvatsku vojsku, Bad Blue Bojsi ipak pomogli su okretanju nacionalnog kapitala u bazu opozicije pasuprot vlasti. Odbijanje Franjoističke politike jezika bilo je široko rasprostranjeno. Ono što je opisano kao novi vid ‘super-hrvatskog jezika“, kompletno sa neologizmima i rečima koje se nisu koristile od 1918. godine, nametnuto je školama, birokratiji i medijima. Ovo je pojačano porukom da svi dobri Hrvati treba da govore kao što Predsednik čini. Samo je nekolicina stvarno promenila način na koji su govorili, iako je većina Hrvata počela da označava svoj jezik kao „hrvatski“. Pored toga, školski program su osporavali roditelji i organizacija, kao što je OSI, koji su želeli da vide više izbalansiran i manje atavistički pristup nastavi istorije i književnosti.

Grupe i pojedinci koji su odbacili Franjoizam bili su veoma raznovrsni. Generalno gledano postojale su četiri vrste. Prvo, oni koji su odbacili Franjoizam na političkoj osnovi. To su bili uglavnom ili socijalisti ili liberali koji su osporavali centralnu ulogu nacionalizma ili neofašisti koji su verovali da Franjoizam predstavlja slabu formu hrvatskog nacionalizma. Drugo, oni koji su smatrali da su ugroženi od nekog aspekta Franjoizma. Glavni primeri ovde su Bad Blue Bojs i Istrani. Treće, oni pojedinci koji su ispitivali Franjoizam na intelektualnoj osnovi. Na kraju, oni pojedinci koji su ćutke ponovo tumačili svoj nacionalni identitet kroz društvenu praksu i rad koji su vršili, jezik koji su govorili, knjige koje su čitali i druženje koje  su zadržali.

Različiti razlozi za opoziciju

Razlozi za opoziciju bili su difuzni kao i izvori. Postojale su tri centralne teme na kojima je zasnovana opozicija Franjoizmu. Prvo, nespojivost između retorike Franjoizma i iskustava društvene prakse. Drugo, unutrašnja neusaglašenost samog Franjoizma. To je značilo da je treća tema, nacionalni identitet propagiran od strane Tuđmana i HDZ-a, zapažen od mnogih radije kao isključiv (exclusionary) nego sveobuhvatan (inclusive).

Često je dolazilo do razlaza između onoga što je Franjoizam govorio da je hrvatsko i onoga što je i koliko ljudi doživljavalo kao hrvatsko u društvenoj praksi. Na primer, prema državi, u 1995. ‘osnovni ciljevi ekonomije i politike tranzicije sastoje se u ponovnom uspostavljanju veza sa nekim osnovnim istorijskim i civilizacijskim trendovima koje je socializam prekinuo’.14 Za mnoge Hrvate je, ako ekonomija kasnih 1990s odražava „civilizacijsku i istorijsku“ hrvatsku ekonomsku tradiciju, jugoslovenska ekonomija izgledala bolje. Za mnoge ljude, postojanje hrvatske nacionalne države značilo je nezaposlenost i pad životnog standarda. Za njih, ekonomske navike naučene pod komunističkim režimom morale su biti zadržane. Takve neuravnoteženosti prožimaju svih šest oblasti društvene prakse koje su razmatrane u poglavljima 5 i 6.

Drugi ključni problem sa Franjoizmom je njegova unutrašnja nepovezanost. U vreme njegove smrti, Tuđmana su mnogi smatrali kao nestalnog autokratu (erratic authoritarian). Pokazalo se da je malo koherentnosti u onome što je govorio ili činio. On je odlučio da EU pravi zaveru da se ponovo uspostavi Jugoslavija i da primora Hrvatsku na ulazak u drugu balkansku uniju. Nakon završetka rata mnogi kritičari su imali problema da razlikuju metode Tuđmanove vladavine od one Titove. Bez vođenja rata i vrhovnog nacionalnog vanrednog stanja Franjoizam je postao nejasan. Neki posmatrači sugerisali su da je to zbog toga što je projekat Tuđmana / HDZ-a imao samo jedan cilj: ostvarenje i očuvanje hrvatskog suvereniteta. Kada je ovo postignuto, postalo je teško razuzmeti tačno šta je Franjoizam značio. Kao da pruža odgovore, Tuđman je postajao konzervativniji, radikalniji i dogmatskiji „Franjoist ‘.

Konačno, Franjoizam je počeo da isključuje sve više i više ljudi kako su 1990-te odmicale. Mnoge od Tuđmanovih bivših konstituenti bile su otuđene. Pošto je rečeno da će Hrvatska posle rata početi da  razvija ‘normalnu’ politiku, mnoge pristalice HDZ utvrdile su da se ništa nije promenilo i da je Predsednik nastavio da koristi vanredna ovlašćenja koja je sam sebi dao tokom rata. To je izazvalo široku ponovnu procenu nacionalnog identiteta i veliko odbacivanje Franjoističkog narativa, što je dovelo do teških poraza koje je HDZ pretrpela na parlamentarnim i predsedničkim izborima u januaru 2000. godine.

Preklapanje i takmičenje nacionalnih identiteta

Kao predsednik svih Hrvata, Tuđman je video narod u svom kalupu. Franjoistički projekat je pokušao da pruži apstraktnim idejama nacionalnog identiteta značenje na manje apstraktnim nivoima. To nije uspelo zbog retoričke i praktične udaljenosti između Franjoističke apstrakcije i popularnih percepcija identiteta koje su ugrađene u društvenu praksu. Dokaz ove kontradikcije bio je sakriven tokom rata koji je imao, mada privremeno, homogenizujući efekat na nacionalni identitet. Međutim, u posleratnoj Hrvatskoj kontradikcije nacionalnog identiteta bile su očigledne svuda.

Najočiglednija artikulacija preklapanja identiteta je multinacionalni Istarski regionalni identitet. Istovremeno, jedan istarski identitet može biti hrvatski, italijanski i slovenački. Istarski ‘zdrav razum’ diktirao je da ne postoji kontradikcija u ovom identitetu. Istrijani od dvosmislenosti oblikovali su jasan identitet. Kao rezultat toga, oni su svoje patriotske akreditive doveli u pitanje tako što su, na primer, nepovoljno upoređivani sa bosanskim Hrvatima.

Pitanje preklapanja identiteta je takođe evidentno u proučavanju Rimokatoličke crkve. Franjoizam je identifikovao Hrvatsku kao predziđe kršćanstva (antemurale christiani). Prema HDZ, Hrvatska je definisana svojom povezanošću sa Rimokatoličkom crkvom. Vekovima Hrvatska je stajala kao bedem protiv islamskog i pravoslavnog širenja u zapadnoj Evropi. Tako, kada je Hrvatska krenula u rat 1991. godine, „krst Hristov [stajao] je pored hrvatske zastave’.15 Međutim, Katolička crkva sebe sagledava kao multinacionalnu i globalnu instituciju. Bilo bi nepodesno za Vatikan i crkvenu hijerarhiju u Hrvatskoj da insistiraju da je hrvatski narod poseban i da treba biti postavljen u srce političkog programa na štetu bosanskih i srpskih katolika. Za kardinala Kuharića, primarni oblik identiteta je religioznost. To je značilo da dok je Tuđman bio samo predsednik svih Hrvata, Kuharić je imao odgovornost prema svim katolicima u svom stadu, bez obzira na njihovu nacionalnost. Tako je postojala kontradikcija na preseku verskog i nacionalnog identiteta kako ga je definisao Franjoizam.

Nacije često imaju da saopšte različite priče.16 Postoji mnogo konkurentnih viđenja nacionalnog identiteta koji proizilaze iz različitih političkih i intelektualnih perspektiva i iz svakodnevnih praksi nacionalnog identiteta. Nacionalni identitet je stoga polje političke borbe. Identiteti se preklapaju jedan sa drugim, a neki postaju važniji od drugih u različitim vremenima. Na primer, ako dve osobe gledaju utakmicu hrvatske fudbalske lige između dva najveća kluba u Hrvatskoj, najvažniji aspekt njihovog identiteta može biti da li su iz Splita, Zagreba, ili nijednog od ovih gradova. Ako ti isti pojedinci slušanja propovedi u crkvi, najvažnije pitanje može biti da li se pridržavaju katolicizma hijerarhije iz Vatikana i Zagreba ili da li se pridržavaju klerikalnog nacionalizma. Kada ove dve osobe idu u kupovinu, njihovo ponašanje i navike mogu se razlikovati od načina na koji privatizacije utiče na njih ili da li je ili ne  jedan od njih član HDZ-a ili ima račun u propaloj banci. Svaka od ova tri scenarija može da nam kaže nešto o nacionalnom identitetu pojedinca, ali priča može biti preklapajuća i kontradiktorna. Na primer, prvi pojedinac može da bude dobro postupajući član HDZ-a. Međutim, on / ona može da bude pobožan katolik koji sledi papsku liniju po pitanjima ljudskih prava i praštanja. To isto lice može biti iz Splita, da govori regionalni dijalekt, i duboko oseća smisao dalmatinskog identiteta, koji često dolazi u sukob sa Franjoističkim pogledom na nacionalni identitet. Takvi su sukobi nacionalnog identiteta unutar samo jednog pojedinca u samo tri oblasti društvenog života: fudbalu, veri i šopingu.

Endnote

13 I. Banac, ‘Croatianism: Franjo Tudjman’s brutal opportunism’, New Republic, 209:17(1993).

14 D. Vojnić, ‘Economy and the politics of transition: the road to the welfare state and the economy’, Croatia Economic Survey (Zagreb: Ekonomski Institut and National Bank of Croatia,1995), 249.

15 Veritas, 9–10 November 1992.

16 M. Billig, Banal Nationalism (London: Sage, 1995), p. 71.

Istraživanje nacije

Primordijalizam i modernizam imaju tendenciju da prikazuju naciju kao završen projekt. Nacija kao što je ovde otkriveno je nešto drugačija. Ovde se nacionalni identitet vidi kao projekat u toku, ili radije proizvod mnogih istovremenih tekućih projekata. Ne samo da se specifični nacionalni identiteti menjaju kroz vreme, nego je nacionalni identitet sam po sebi nedosledan (inconsistent). Većina stranih komentatora pretpostavljaju da je hrvatski nacionalni identitet konstruisao Franjoizam u 1990-tim. Najviše ga posmatraju kao noviju konstrukciju, koja je imala razorne posledice po region. Međutim, iako su nacije konstituisane na najvišem apstraktnom nivou, one crpe svoju važnost (salience) iz svoje ugrađenosti u društvenu praksu. Po sebi malo je verovatno, da će Franjoistička tvrdnja da se Hrvatska nije odrekla suvereniteta u korist Mađara 1102. godine izazvati akciju 890 godina kasnije. Zaista, stoji po sebi, da tvrdnje u tezi o istorijskoj državnosti nemaju značaj u savremenom kontekstu. Važno pitanje je kako ove ideje postaju značajne i kako navode ljude da se ponašaju na određeni način. I primordijalizam i modernizam nude nezadovoljavajuće odgovore na ovo pitanje, jer oni previđaju činjenicu da mnoge različite društvene grupe i institucije pokušavaju da daju važnost posebnom viđenju nacionalnog identiteta u cilju izazivanja akcije u prilog (ili protiv) određenog političkog programa. Zbog toga je u toku politička borba između različitih koncepcija nacionalnog identiteta. Ova borba ne oslanja se samo na birokratsku moć države, nego i na tumačenja kulturnih artefakata i na etničke fondacije (legacies), ne-državne institucije koje mogu takođe prelaziti nacionalne granice, klasni i ekonomski status, i različita mesna iskustva (experiences of place). Gledajući nacionalni identitet na ovaj način, čini se nepodesno da ga vidimo kao statičnog i homogenog, ili kao krajnji rezultat prethodnih društvenih formacija. Umesto toga, mora se posmatrati da je on u toku i kolebljiv. Ponekad, na primer, između 1991. i 1993. godine, izgledalo je da je konkurencija obezbedila nacionalni identitet sa smislom. Tokom ovog perioda činilo se mogućim razaznati hrvatski nacionalni identitet. To je bio Franjoistički, konzervativni i katolički identitet, koji je vrednovao određene periode istorije i najozloglašenije delove društva. Međutim, čak i kada je unutrašnji Franjoistički projekt bio podržan ratom i stalnom pretnjom fizičkoj bezbednosti, mnogi ljudi su se protivili takvoj viziji nacionalnog identiteta. Urbani liberali i Istrijani nisu videli svoj nacionalni identitet na ovaj način. Za njih, biti Hrvatom imalo je više veze sa posedovanjem zapadno Evropskog pogleda na svet, putem povezanosti sa Italijom i Austrijom, nego sa direktnom povezanošću sa lozom drevnih kraljeva.

Viđenje nacionalnog identiteta kao projekta u toku, izbegava teleološka i tautološka objašnjenja. Pored toga što je proizvod konkurencije između različitih institucija i grupa, nacionalni identitet je, sam po sebi, u stalnoj konkurenciji sa drugim oblicima kolektivne i individualne svesti. Nacionalni identitet nije uvek najupadljivije oblik identiteta, čak i kada država upotrebi sve svoje snage da predvodi (to  pioneer) nacionalizujući krstaški rat. Na individualnom nivou, lično iskustvo oblikuje identitet. Na primer, politika identiteta na osnovu ne-bivanja Srbinom (not being Serbian), ima malo odjeka ako se desi da je osoba udata za Srbina, ili da ima srpskog kolegu na poslu. Na drugom nivou, ideje o nacionalnom identitetu stalno se takmiče sa drugim idejama i društvenim institucijama. To znači da za neke ljude, u nekim vremenima i mestima, nacionalni identitet može imati manji odjek nego drugi identiteti. Na makro nivou, ovo je postalo jasno nakon 1995. godine, kada je neposrednost pretnje fizičkoj bezbednosti povučena i drugi – ne-nacionalni interesi – došli do izražaja u političkoj agendi. Sasvim brzo, simboli hiljadugodišnje državnosti, kojima se koristio Tuđman, postali su simboli podsmeha. Do 2000. Franjoistički nacionalni identitet izgubio je svoju sposobnost da diktira politička opredeljenja ljudi. Pretežna shvatanja nacionalnog identiteta počela su da naglašavaju ekonomska, socijalna i međunarodna pitanja, kao što je želja integrisanja u Zapadnu Evropu.

Nacija je ugrađena u društvenu praksu. Dok se većina primordialističkih i modernističkih pisaca slaže sa ovim stavom, on im ne dozvoljava da izvode svoju analizu. Primordialisti naglašavaju važnost individualnog subjektiviteta i lociraju ga u tranziciju od etnije u naciju. Međutim, oni iz toga ne ekstrapoliraju ideju da nacija može imati onoliko značenja koliko ima subjekata, niti se osvrću na  takmičenje između različitih objašnjenja nacionalnog identiteta. Modernisti otkrivaju kako su takva nacionalna značenja izgrađena u modernosti, ali ne objašnjavaju kako takvi konstrukti (accounts)  nacionalnog identiteta postižu toliki odjek kod subjekata, do takve mere da postaju jezgreni organizacioni princip za mnoga moderna društva, dok u drugim prilikama ne uspevaju da postignu takav odjek  (resonance). Analiza izgradnje nacionalnog identiteta u savremeno doba treba da se usredsredi na kontekstima u kojima se ona odvija. Nacionalni identitet nije konstruisan na tabuli razi niti je njegova izgradnja jednosmeran proces.

Postoje mnogi drugi oblici kolektivnog identiteta koji deluju negde između pojedinca i nacije. Katolici ili Istrijani imaju i kolektivnu svest i ta svest ima odnos sa obe individualne subjektivnosti i sa nacionalnim identitetom. Iako su oba ova oblika kolektivne svesti delovala u okviru ideje hrvatskog nacionalnog identiteta, oni su takođe posegnuli izvan nacionalnog identiteta – katoličanstvo ka globalnoj Katoličkoj crkvi a Istrijani ka svojim italijanskim i slovenačkim komšijama. Koncepcije nacionalnog identiteta, dakle, duboko su ukorenjene u najrazličitijim društvenim kontekstima i individualnim i kolektivnim svestima.

Šta nam, onda, pet tema raspoznatih kroz studije hrvatskog nacionalnog identiteta u 1990-tim, mogu reći o nacionalnom identitetu uopšte? Bilo koja studija, koja koristi Paul James-ovu ontologiju “apstraktnih zajednica“, mora videti naciju na dva načina: kao sveprisutnu i kompleksnu. Nacionalni identitet je oblik kolektivne svesti kroz koji pojedinac dolazi do identifikovanja sa bestelesnom grupom. On se, stoga, konstituiše iz dva odnosa. S jedne strane, bestelesna grupa mora da se identifikuje. Pojedinac mora da zna šta je to sa čim je pridružen (attached to). To je onaj odnos na koji primordijalizam i modernizam imaju tendenciju da se fokusiraju. To je odnos koji locira osobu unutar nacije. S druge strane, međutim, važno je zapitati kako nacija postaje otelotvorena (embodied) u pojedincu kroz društvenu praksu. Tradicionalni pristupi imaju tendenciju da pretpostave da će ovaj drugi [pojedinac] uvek pratiti prethodnu [naciju] na način koji nije problematičan. Međutim, ne postoji uvek bliska saradnja između ova dva odnosa. Proces otelotvorenja često menja razumevanje nacionalnog identiteta, izazivajući sporove i oko njegovog smisla (meaning) i značaja (salience).

Ovde se predlaže novi način razmišljanja o nacionalnom identitetu. Ovaj pristup se oslanja i na  primordialističku i na modernističku misao, ali se kreće dalje od njih po viđenju formiranja nacije kao  projekta u toku (an on-going project). Od primordijalizma, ovaj pristup je usvojio viđenje  nacionalnog identiteta izvedenog delom iz subjektivnih poimanja prethodnih oblika i društvenog formiranja identiteta. Od modernizma, moramo poštovati ulogu „nacionalizacije nacionalizma“ i značaja društveno-političkih i ekonomskih promena koje su pratile formiranje nacije. To upućuje proučavanje nacija i nacionalizma prema analizi tekuće konkurencije između različitih razumevanja nacionalnog identiteta, na otpor tim razumevanjima i na centralnu ulogu samog nacionalnog identiteta. To je vrsta „bottom-up“ [od-dole prema gore] analize, kako ju je nazvao, ali nije praktikovao Eric Hobsbawm. Ona vidi formiranje nacije ni kao prirodno, neizbežno ili završeno (complete). Umesto toga, formiranje nacija je proces u toku u kojem značaj (salience) nacionalnog identiteta opada (ebbs) i teče sa različitim značenjima pripisanim naciji i društvenim praksama koje izaziva.

Hrvatski nacionalni identitet bio je neodređeno (indeterminate) mesto političkog sukoba. Vlada HDZ-a nije uspela da usadi sopstvenu viziju nacionalnog identiteta u „nacionalno telo“, uprkos tome što je u stanju da mobiliše punu birokratsku moć države i uprkos nesumnjivog homogenizujućeg efekta rata od 1991- 95. Alternativna tumačenja nacionalnog identiteta su cvetala. Ovo otkriva slabosti primordialističkih i modernističkih tumačenja nacionalnog identiteta i naglašava dve centralne tačke. Prva je dvosmerna veza između apstraktnih okvira, društvenih praksi i iskustava nacionalnog identiteta. Ovaj odnos dodatno komplikuje interakcija nacionalnog identiteta sa drugim oblicima kolektivnog identiteta, kao što su regionalni ili verski identitet, koji prelaze državne granice. Druga je ideja da se prizivanja nacionalnog identiteta uvek ne odnosi (invoke) na istu stvar. Hrvatski nacionalni identitet može da znači različite stvari, čak i u istom vremenu i prostoru. Nazivati ih drevnim artefaktom ili novijom konstrukcijom, nije od pomoći, jer nam takva objašnjenja ne omogućavaju da protumačimo značenje i naglašenost nacionalnog identiteta u datom vremenu i mestu. Nacionalni identitet je u Hrvatskoj 1990-tih postigao toliki odjek jer je bio ugrađen u društvenoj praksi. Opozicija Franjoizmu nicala je svuda gde je bilo nesklada između apstraktne ideje nacionalnog identiteta i stvarnih iskustava nacionalnog identiteta. Zbog njihove usredsređenosti „odozgo“, problemi pamćenja i verovanja nisu figurisali u velikoj meri u primordijalističkim i modernističkim razumevanjima, koji nastoje, kao rezultat, da vide nacionalni identitet kao fiksni i stabilan.

Postoji potreba za novim pristupima nacionalnom identitetu, koji cene njegovu složenost i sveprisutnost, i odbacuju tradicionalne opšte teorije, koje karakteriše “veliki jaz” [između primordijalizma i modernizma]. Takvi pristupi bi trebali da uzmu u obzir probleme da nacionalisti nisu uvek verovali svojim biračima, da različite grupe u okviru nacije mogu imati različite ideje o tome šta nacija znači i da ove ideje mogu izaći iz multinacionalnih kolektiviteta kao što Katolička crkva. Novi pristupi treba da obrate pažnju na Paul James-ovo gledište da je nacionalni identitet konstituisan na raskrsnici različitih slojeva apstrakcije, i da će neuspeh da se to učini, nastaviti da ograničava moć objašnjenja u „studijama nacionalizma”. (Kraj)

PDF verzija knjige na sajtu: https://bunjevackeperspektive.wordpress.com/